Masakre Santa Kruz Halo Timor-Leste Nia Lian Maka’as Liután iha Mundu Internasionál

Sásin Marsa 12 Novembru husi Motael ba Santa Kruz, Maria Angelina Lopes Sarmento . Imajen/Rafa.tl

DILI, RAFA.tl– Timor-Leste nia luta ba independénsia liu husi dalan naruk no iha dezafiu oin-oin ne’ebé halo luta na’in barak lakon vida, balun mate rate laek, no balun ruin naklekar iha kadalak sira, iha foho lolon no rai naruk.

Notísia Relevante: Masakre Santa Kruz Fó Sásin Kona-bá Timor-Leste Nia Luta Ba Independénsia

Husi luta naruk ne’e, juventude loriku as’wa’in haboot ho Masakre Santa Kruz,  12  Novembru 1991, ne’ebé halo povu nia lian ba ukun rasik an sai maka’as liután iha  mundu internasionál.

Sásin Marsa 12  Novembru husi Motael ba Santa Kruz, Maria Angelina Lopes Sarmento atuál membru Parlamentu Nasionál hateten, Timor-Leste nia luta ne’e la’ós ko’alia de’it ba nível atividade, nível akontesimentu, maibé iha ne’ebá oinsá mak hatene subar mós prinsípiu no valór sira ba ukun rasik an, atu inimigu labele deskobre hodi eskapa.

“Iha tempu ne’ebá ha’u idade 12 ka 13 hanesan ne’e, maibé ha’u nia  jornada luta ba ukun rasik an ne’e naturalmente mosu iha eskola externatu, tanba delegasaun parlamentar portugés atu vizita Timor, ha’u mós selesionada iha grupu ida ne’ebé preparadu atu delegasaun ne’e, tanba iha mós ajenda vizita ba eskola externatu, iha altura ne’ebá atu prepara kanta múzika inu nasionál Portugal nian, erois do mar, kanta foho Ramelau, no ita nia múzika pátria, antes atu kanta maun-boot sira sulan ami ba iha armazen, hodi hanorin ami kona-bá múzika revolusionáriu sira ne’e, no ami hetan kartaun asesu ba delegasaun parlamentár ne’e, maibé kartaun ne’e ami simu  subar no rai di’ak, tanba kuandu hetan, vida sei eskapa,” hateten Maria Angelina Lopes Sarmento, iha semináriu Nasionál ne’ebé organiza husi CNC, I.P, iha Balide, Tersa (11/11/2025).

Sásin marsa 12 Novembru ne’e hatutan, bainhira movimentu sira komesa nakloke,  preparativu sira ba loron 12  Novembru, joven rezisténsia sira kuaze halibur an iha eskola ne’ebá ho atividade hanesan eskuteiru no jogu.

Iha ne’ebá mak tama mós atividade polítika sira ne’ebé ko’alia klandistina, maibé influénsia ema ida ba ida seluk ho lalais tebes, maske baku matan ba malu de’it, maibé saida mak hakarak entende ba malu, saida mak joven sira hakarak halo iha tempu ne’ebá.

Nia haktuir, Timor-Leste nia luta ne’e iha prosesu hahú iha kontinuasaun no iha finalidade. Nia  mós hola parte iha kontinuasaun ne’e to’o ida fim, ne’ebé nia organizasaun rasik Dewan Solidaritas Mahasiswa Pemuda Pelajar Timor-Timur, ho tan organizasaun feto ida maibé iha prosesu luta ida ne’e mós, bainhira nia servisu hamutuk ho Padre Jejuita sira, nia mós envolve diretamente iha prosesu ida ne’e, liu-liu bainhira Padre João Felguiras hanesan kapelaun ba prijioneiru polítiku ho ospitál, kada semana bainhira ba misa iha 1993 no 1994, depois masakre Santa Kruz, prijioneiru polítiku sira uza meiu husi Padre sira atu soe karta iha pasta sira ne’ebé mak tau óstia konsagrada, mezmu  la ko’alia ba malu, mais sinal de’it bele hatene.

Liu husi meiu sira ne’e, karta sira ne’ebé iha pasta laran ne’e bele tama sai, ne’e dalan ida ne’ebé uluk uza hodi asegura komunikasaun entre frente klandistina ho frente armada no frente diplomátika kontinua la’o.

Iha 1998, bainhira organizasaun Dewan Solidaritas Mahasiswa Pemuda Pelajar Timor-Timur  mosu ne’e importante tebes atu movimentu ne’e tenke nakloke boot liután, uluk  halo servisu klandistinamente maibé tempu movimentu solidaritas ne’e tenke dada ona estudante sira nia hanoin atu partisipa ativamente iha asaun sira atu Timoroan nia lian ne’e bele boot liután iha mundu internasionál.

“Ema hotu rekoñese katak 12 Novembru 1991, masakre Santa Kruz ne’e ponte ida ne’ebé ita nia lian sai maka’as liu tan,” Nia subliña.

Tama ona 1998, kuandu forsa estudantil hamrík iha universidade, iha ne’ebá mak provoka estudante sira atu hamrík ho pozisaun ida hanesan estudante intelektual, atu bele hakilar iha rai-laran, ho espontaniamente estudante universitáriu iha Indonézia liuhosi RENETIL hakilar iha Indonzsia nia matan laran ba luta ba libertasaun.

Iha dewan solidaritas nia misaun, haré liubá oinsá mak luta ba ema, oinsá hadomi ema tanba violasaun ba direitu umanu hamate ema barak nia vida no haré ba ambiente iha militár Indonézia nia tempu estraga totalmente ambiente, loke tan sidade sira ba iha área remota ne’ebá, atu bele kontrola populasaun nia mobilizasaun ho frente armada sira, nune’e ambiente barak mak estraga, entaun dewan solidaritas nia aprosimasaun rua de’it, katak domin ba ema/dame ho ema no dame ho ambiente.

Iha momentu ne’ebá kuandu dewan solidaritas nia movimentu maka’as, mosu mós grupu Feto Foin-sa’e Timor Lorosa’e (FFTL) ne’e hanesan organizasaun feto iha organizasaun dewan nia laran, haré oinsa fó oportunidade ba feto sira iha asaun pasífika ne’ebé dewan solidaritas halo iha teritóriu Timor laran tomak, presiza feto hamrík hanesan oradora, feto ko’alia feto sira nia direitu, violasaun ba direitu umanu, tortura, persegisaun, uza feto atu enfrakeze Timoroan nia luta, liu husi oho sira nia káben, ida ne’e mak meiu Indonézia sira uza atu halo fraku Timoroan nia espíritu luta, ba ukun rasik an.

Membru PN husi Bankada PLP ne’e husu ba estudante no foin-sa’e sira, kaer metin nafatin prinsípiu luta ba ukun rasik an, no prosesu ida partisipasaun feto universitáriu ba luta, ba ukun rasik an, ne’e prosesu mai kedas husi inísiu harí nasaun ida ne’e liuhusi organizasaun OPMT ka OMT iha inísiu 1998 no organizasaun grupu feto foin-sa’e Timor Lorosa’e, to’o agora sei eziste atu hamutuk kontinua nafatin luta sira ne’ebé seidauk hotu, no luta sira ne’e sei sai hanesan ajenda prinsipál ba luta libertasaun pátria agora intera tan ba luta libertasaun povu.

Reportajen ekipa Rafa.tl