Ouvir RAFA Ritmo, Voz e Coração de Timor
DILI, RAFA.tl – Prezidente Repúblika, José Ramos-Horta, konkorda sosa karreta bá membru Parlamentu Nasionál ka Deputadu sira hodi hala’o sira-nia servisu hanesan órgaun fiskalizasaun.
Iha semana hirak ikus ne’e, mosu reasaun maka’ás husi sosiedade no husi mós akademista sira ne’ebé la konkorda atu sosa karreta foun bá Deputadu na’in-65 iha Uma Fukun tanba povu sei moris ki’ak no mukit hela.
Iha diskusaun no aprovasaun dotasaun Orsamentu bá Parlamentu Nasionál iha Orsamentu Jerál Estadu (OJE) tinan fiskál 2025 nian previstu mós orsamentu ho montante millaun US$4 hodi aloka bá sosa viekúlu foun bá Deputadu sira.
Prezidente Repúblika, José Ramos-Horta bá jornalista sira, Tersa (02/09/2025), afirma bainhira sosa karreta bá deputadu sira atu ikus mai sai Deputadu sira-nia privadu ne’e nia la konkorda, maibé sosa atu Deputadu sira utiliza bá nesesidade servisu tuir mandatu Deputadu sira-nian ne’ebé prevalese iha Lei no Konstituisaun RDTL, ne’e konkorda sosa.
“Bá ha’u ne’e la’ós problema prinsipál iha rai-ne’e nian, sé estudante sira hakarak kontribui maka’ás para hadi’a programa Governu nian ka orsamentu jeral estadu (OJE), di’ak liu haree bá estuda orsamentu hira bá viajen internasionál,” Xefe Estadu Ramos-Horta hateten iha Palásiu Prezindensiál.
Kona-bá estudante ka akademiku sira, inklui sosiedade sivíl sira la konkorda ho programa sosa karreta bá Deputadu sira-ne’e, Ramos-Horta hateten, estudante sira-nia lamentasaun bá Deputadu sira atu sosa karreta ne’e la’ós foin ba-dahuluk, maibé beibik tiha ona.
“Sé Deputadu sira mak sai na’in bá kerreta foun ne’e, ha’u la konkorda, sé atu entrega bá Parlamentu Nasionál depois kuandu sira presiza bá foho lori, ne’e klaru, sira iha direitu. Se lae, Deputadu sira hakarak bá halo fiskalizasaun ka monitorizasaun bá foho oinsá, nune’e bá ha’u la’ós problema boot ida. Ha’u lakohi lakon fali tempu bá debate ida-ne’e,” Ramos-Horta hateten.
Estudante sira husi Universidade da Paz (UNPAZ) kontínua alerta hodi ejije bá Estadu kansela sosa karreta foun bá Deputadu sira tanba la’ós nesesáriu.
Estudante UNPAZ sira ne’e argumenta katak povu maioria sei moris ki’ak no mukit hela, problema estoke ai-moruk sei sai kestaun boot, ema kontinua mate iha ospitál sira tanba menus fasilidade, rekursu umanus mós iha problema. Tanba ne’e, presiza tau prioridade alokasaun orsamentu ne’ebé bele kontirbui direta bá dezenvolve nasaun no hadi’a povu nia moris.
Senadu Estudantil Universidade no Gakuldade UNPAZ hasai ultimatu loron tolu bá Deputadu sira retira sosa karreta foun. Sé kontínua sosa karreta, maka estudante sira UNPAZ sei mobiliza manifestasaun kontra PN.
“Ami estudante akadémika UNPAZ lamenta no diskorda total desizaun ne’ebé husi Parlamentu Nasionál liu-liu deklarasaun husi Prezidente Parlamentu Nasionál, Maria Fernanda Lay ne’ebé defende maka’as teb-tebes ho deklarasaun tenke sosa duni karreta bá deputadu 65, ” portavóz Senadu Estudantil no Fakuldade UNPAZ, Eugénio dos Santos hateten liuhosi komferénsia imprensa iha UNPAZ, Tersa (02/09/2025).
Nia dehan povu doben Timor Lorosa’e konsiente ona katak, hahú kedas husi primeiru Lejislatura agora to’o ona sestu Lejislatura forma ona governasaun ba da-sia (9) sira halo lei oin-oin bá sira nia-interese privadu, partidu no grupu, iha ne’ebé sira deside iha nakukun laran no povu la hola parte iha desijaun públiku ne’ebé sira deside, ikus mai órgaun parlamentu nasionál ne’ebé povu tomak iha esperansa atu diskute no deside povu nia destinu ba moris di’ak, nakflilak ba fatin ne’ebé membru Parlamentu Nasionál na’in-65 deskute no konfronta sira nia interese privadu, grupu no partidu.
Estudante sira afirma inkapsidade no ignoransia sira ne’e hotu, mak ohin loron nasaun ida ne’e la’o hakdasak, iha ne’ebé povu hasoru laloran injustisa sosiál ne’ebé produs husi líder polítiku sira, liu-liu Parlamentu Nasionál ne’ebé sai fatin atu diskute povu nia moris no nasaun nia distinu liu husi aspetu ekonómiku, sosiál, kulturál no polítika edukativa, maibé ida ne’e la akontese.
“Ami mós konsidera katak PN la’ós fatin atu diskute interse povu nian, maibé sai de’it fatin bá konflitu interese entre deputadu sira, hodi hatudu liman bá malu katak ida mak halo liu ida seluk, maibe realidade povu kontínua moris ho kondisaun mijeravel,” Eugénio dos Santos hateten.
Iha fatin hanesan Magnifiku Reitór Universidade da Paz (UNPAZ), Adomalndo Soares Amaral, husu Deputadu sira-nia konsensia katak desizaun hola viatura foun ne’e la di’ak bá povu, tanba sira hetan ona fasilidade oioin no sira nia mandatu hela tinan rua de’it hola kareta hodi halo saida.
“Deputadu sira ko’alia fiskalizasaun, maibé ita la haree sira nia fiskalizasaun iha baze, agora imi haree iha teritóriu prosesu dezenvolvimentu governu hala’o ne’e Primeiru-Ministru mak kada loron hela iha rai-rahun, deputadu nunka haree halo fiskalizasaun ba ejekuzaun projetu sira,” Reitór UNPAZ ne’e haktuir.
Reitór UNPAZ hateten durante Deputado sira uja kareta Pazero Sport ba halo fiskalizasaun ninia rezultadu iha ne’ebé? Deputado sira tur mak barak liu iha PN iha plenaria la aprezenta rezultadu ruma husi fiskalizasaun.
“Agora sira presiza tan prado ne’e, tanba iha tinan oin sira tun tan fali iha baze ona sira komesa ba bosok fali ona povu sira, deputado sira haree kondisaun estrada ne’ebé mak Pazero sport labele responde entaun mak sira tau orsamentu ne’e para hola tan prado ne’e para iha tinan oin ba bosok tan povu iha baze”.
Akademista ne’e lamenta ho Prezidente Republika nia apoiu desizaun PN hola kareta foun. Nia konsidera razaun tanba Prezidente Repúblika defende tanba kada fulan sai hela de’it, se nia la konkorda deputado sira la aturiza nia viagem ba rai liur ne’e oinsa.
“Prezidente Republika konkorda desizaun PN para kada fulan sai bá viajen estránjeiru, mais agora viájen PR bá rai-liur ne’e investór hira mak tama ona iha Timor-Leste halo ona investimentu iha ne’e, ida ne’e mós kontribui ba gastu orsamentu jeral estadu hotu viajem sira ne’e bekap malu hanesan de’it ” Reitor UNPAZ esplika.
Parlamentu Nasionál obriga sosa kareta foun, maka Reitór UNPAZ ho kamada intelektuál, sosedade sivíl sira haree buat sira ne’e ho asaun ka manifestasaun pasivu, kontribui ba paz no estabilidade.
Ekipa Reportajen Rafa.tl
Escrito por RafaFM
Sosa Karreta Bá Deputadu Halo Fiskalizasaun
todaySetembro 18, 2025 69 2
Fundada por Nilton e Akita nos momentos difíceis pós-referendo, a Rádio Rafa nasceu como um símbolo de esperança e reconstrução em Timor-Leste. Foi a primeira rádio a surgir após a independência, reunindo jovens, espalhando alegria e dando voz a uma nova geração, mesmo quando muitos ainda viviam em casas feitas de cinzas, após a destruição provocada pela violência que se seguiu ao referendo de 1999, no qual os timorenses decidiram pela separação da Indonésia e pela construção de um país independente e livre.
Copyright Rafa.tl - Desenvolvido por Justweb.pt