Ouvir RAFA Ritmo, Voz e Coração de Timor
Primeiru-Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmão, halo vizita ofisiál ba Malázia, Sesta (24/10/2025). Imajen/Rafa.tl
DILI, RAFA.tl– Primeiru-Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmão, Sesta (24/10/2025), halo vizita ofisiál ba Malázia hodi asiste serimónia formalizasaun adezaun Timor-Leste (TL) nu’udár membru plenu Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) bá dala-11 no partisipa Simeira ASEAN bá dala-47 iha Kuala Lumpur.
Notísia Relevante: Governu Aprova Rekizitu Dezignasaun no Garantia Kontinuidade Pontu Fokál Timor-Leste Nian Ba ASEAN
Komunikadu ofisiál ne’ebé Rafa.tl asesu husi Gabinete Média Primeiru-Ministru, Sesta (24/10/2025) hateten, Timor-Leste ofisialmente sai membru plenu ASEAN iha Simeira ASEAN bá dala-47 iha Malázia iha loron 26-28 Outubru 2025.
Asinatura deklarasaun adezaun nian sei akontese iha sesaun abertura simeira nian no sei partisipa hosi Xefe Estadu ASEAN nian hotu, inklui Prezidente Repúblika Timor-Leste, José Ramos-Horta.
Etapa ida-ne’e marka rohan hosi Timor-Leste nia hein ho tempu naruk dezde aplika ba adezaun iha tinan 2011.
Timor-Leste nia dalan ba ASEAN la’ós de’it nu’udár objetivu polítika esterna ida, maibé ne’e esforsu harii nasaun, realizasaun vizaun ida ne’ebé moris ho independénsia iha tinan 1975 atu involve-an iha mundu liuhosi amizade, diálogu, no progresu ne’ebé hamutuk, enkuantu tane aas valór hirak ne’ebé define “sé mak ita nu’udár povu.”
Kompromisu Timor-Leste nian ba integrasaun ASEAN konsagra ona iha Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste, ne’ebé husu atu hametin relasaun hotu “liuliu ho nasaun hirak iha rejiaun” hodi promove pás, estabilidade no progresu.
Vizaun ne’e reafirma iha Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu 2011–2030, hodi identifika adezaun ba ASEAN nu’udár prioridade nasionál.
Dezde aplika iha 2011, ASEAN akompaña ona Timor-Leste liuhosi prosesu avaliasaun no kapasitasaun ne’ebé metin.
Iha 2022, líder ASEAN sira konkorda, ho prinsípiu atu admite Timor-Leste nu’udár membru bá dala-11, no iha 2023, sira adota Roteiru ida ba adezaun plena hodi orienta prontidaun institusionál no téknika.
Iha 2025, TL iha faze ikus hosi roteiru ida-ne’e, líder ASEAN sira hein atu formaliza adezaun tomak durante Simeira ASEAN bá dala-47 iha Kuala Lumpur, hodi marka era foun ida bá nasaun ne’e nia dezenvolvimentu no involvimentu rejionál.
Simeira ASEAN bá dala-47 nosSimeira seluk ne’ebé iha relasaun, ne’ebé organiza hosi Malázia, sei konvoka líder sira hosi Estadu membru ASEAN sanulu no Timor-Leste nu’udár Estadu membru foun (11), hamutuk ho parseiru diálogu ASEAN nian inklui Estadus Unidus, Xina, Rúsia, no seluk tán.
Enkontru hotu sei foka ba avansu ajenda vizaun komunidade ASEAN 2025/Pos-2025, ho diskusaun xave hirak ne’ebé sentra iha reziliénsia ekonómika, kreximentu sustentável, transformasaun dijitál, no kestaun seguransa rejionál.
Timor-Leste sai parte hosi ASEAN la’ós de’it kona-bá diplomasia, maibé ne’e kona-bá oportunidade, transformasaun, no sentidu-pertensa.
Nu’udár membru bá ASEAN, Timor-Leste sei, Hametin kooperasaun ekonómika liuhosi asesu ba merkadu úniku ASEAN, fasilitasaun komérsiu no enkuadramentu investimentu rejionál. Kontribui bá kooperasaun polítika no seguransa, promove pás no estabilidade. Hakle’an ligasaun ema ba ema liuhosi edukasaun, turizmu, no interkambiu foin-sa’e sira. Hetan lian ida-ne’ebé maka’as liu iha plataforma rejionál no globál.
Ba sidadaun sira Timor-Leste nian, adezaun bá ASEAN lori oportunidade foun ba servisu, edukasaun no partisipasaun iha rejiaun vibrante ida ho ema liu millaun 660.
Tuir roteiru ASEAN, prontidaun hetan avaliasaun liuhosi pilár tolu Komunidade ASEAN: Polítiku-Seguransa, Ekonómiku, no Sosiu-Kulturál.
Timor-Leste kumpre ona, prenxe maioria kritériu tuir Roteiru Membru ASEAN, liuliu iha koordenasaun institusionál no aliñamentu ho prinsípiu ASEAN. Aborda instrumentu ekonómiku prinsipál, liuliu akordu Investimentu Komprensivu ASEAN (ACIA) no ninia protokolu haat, ne’ebé foin lalais aprova ho unanimidade iha Parlamentu Nasionál. Reforsa mekanizmu koordenasaun nasionál, ne’ebé lidera husi Ministériu Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun (MNEK), no hetan apoiu husi grupu traballu interministeriál ne’ebé prezide hosi Primeiru-Ministru. Partisipa nu’udár observadór iha enkontru boot ASEAN dezde 2022, harii kapasidade institusionál no familiaridade rejionál.” Tenik komunikadu ne’e.
Azenda ofisiál Simeira ASEAN bá dala-47
Ajenda durante loron haat hahú hosi loron 24 to’o loron 28 fulan-Outubru iha Simeira ASEAN bá dala-47 mak hanesan;
Reportajen Ekipa Rafa.tl
Written by: RafaFM
PM Xanana Ba Malázia Asiste Formalizasaun Adezaun TL Ba ASEAN
Harii husi Nilton no Akita durante tempu susar sira hafoin referendu, Rádiu Rafa mosu nu’udar símbolu esperansa no rekonstrusaun iha Timor-Leste. Ida-ne’e maka estasaun rádiu dahuluk ne’ebé mosu hafoin independénsia, halibur foin-sa’e sira, habelar ksolok, no fó lian ba jerasaun foun, maski bainhira barak sei hela iha uma ne’ebé halo ho ahu-ruin hafoin destruisaun ne’ebé kauza hosi violénsia ne’ebé mosu hafoin referendu 1999, iha ne’ebé timoroan sira vota atu haketak hosi Indonézia no harii nasaun ida ne’ebé independente no livre.
Copyright Rafa.tl - Desenvolvido por Justweb.pt