Destaques

PM Xanana Ba Malázia Asiste Formalizasaun Adezaun TL Ba ASEAN no Partisipa Simeira ASEAN Ba Dala-47

todayOctober 24, 2025 57 5

Background
share close

DILI, RAFA.tl– Primeiru-Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmão, Sesta (24/10/2025), halo vizita ofisiál ba Malázia hodi asiste  serimónia formalizasaun adezaun Timor-Leste (TL) nu’udár membru plenu Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) bá dala-11 no partisipa Simeira ASEAN bá dala-47 iha Kuala Lumpur.

Notísia Relevante: Governu Aprova Rekizitu Dezignasaun no Garantia Kontinuidade Pontu Fokál Timor-Leste Nian Ba ASEAN

Komunikadu ofisiál ne’ebé Rafa.tl asesu husi Gabinete Média Primeiru-Ministru, Sesta (24/10/2025) hateten, Timor-Leste ofisialmente sai membru plenu ASEAN iha Simeira ASEAN bá dala-47 iha Malázia iha loron 26-28 Outubru 2025.

Asinatura deklarasaun adezaun nian sei akontese iha sesaun abertura simeira nian no sei partisipa hosi Xefe Estadu ASEAN nian hotu, inklui Prezidente Repúblika Timor-Leste, José Ramos-Horta.

Etapa ida-ne’e marka rohan hosi Timor-Leste nia hein ho tempu naruk dezde aplika ba adezaun iha tinan 2011.

Timor-Leste nia dalan ba ASEAN la’ós de’it nu’udár objetivu polítika esterna ida, maibé ne’e esforsu harii nasaun, realizasaun vizaun ida ne’ebé moris ho independénsia iha tinan 1975 atu involve-an iha mundu liuhosi amizade, diálogu, no progresu ne’ebé hamutuk, enkuantu tane aas valór hirak ne’ebé define “sé mak ita nu’udár povu.”

Kompromisu Timor-Leste nian ba integrasaun ASEAN konsagra ona iha Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste, ne’ebé husu atu hametin relasaun hotu “liuliu ho nasaun hirak iha rejiaun” hodi promove pás, estabilidade no progresu.

Vizaun ne’e reafirma iha Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu 2011–2030, hodi identifika adezaun ba ASEAN nu’udár prioridade nasionál.

Dezde aplika iha 2011, ASEAN akompaña ona Timor-Leste liuhosi prosesu avaliasaun no kapasitasaun ne’ebé metin.

Iha 2022, líder ASEAN sira konkorda, ho prinsípiu atu admite Timor-Leste nu’udár membru bá dala-11, no iha 2023, sira adota Roteiru ida ba adezaun plena hodi orienta prontidaun institusionál no téknika.

Iha 2025, TL iha faze ikus hosi roteiru ida-ne’e, líder ASEAN sira hein atu formaliza adezaun tomak durante Simeira ASEAN bá dala-47 iha Kuala Lumpur, hodi marka era foun ida bá nasaun ne’e nia dezenvolvimentu no involvimentu rejionál.

Simeira ASEAN bá dala-47 nosSimeira seluk ne’ebé iha relasaun, ne’ebé organiza hosi Malázia, sei konvoka líder sira hosi Estadu membru ASEAN sanulu no Timor-Leste nu’udár Estadu membru foun (11), hamutuk ho parseiru diálogu ASEAN nian inklui Estadus Unidus, Xina, Rúsia, no seluk tán.

Enkontru hotu sei foka ba avansu ajenda vizaun komunidade ASEAN 2025/Pos-2025, ho diskusaun xave hirak ne’ebé sentra iha reziliénsia ekonómika, kreximentu sustentável, transformasaun dijitál, no kestaun seguransa rejionál.

Timor-Leste sai parte hosi ASEAN la’ós de’it kona-bá diplomasia, maibé ne’e kona-bá oportunidade, transformasaun, no sentidu-pertensa.

Nu’udár membru bá ASEAN, Timor-Leste sei, Hametin kooperasaun ekonómika liuhosi asesu ba merkadu úniku ASEAN, fasilitasaun komérsiu no enkuadramentu investimentu rejionál. Kontribui bá kooperasaun polítika no seguransa, promove pás no estabilidade. Hakle’an ligasaun ema ba ema liuhosi edukasaun, turizmu, no interkambiu foin-sa’e sira. Hetan lian ida-ne’ebé maka’as liu iha plataforma rejionál no globál.

Ba sidadaun sira Timor-Leste nian, adezaun bá ASEAN lori oportunidade foun ba servisu, edukasaun no partisipasaun iha rejiaun vibrante ida ho ema liu millaun 660.

Tuir roteiru ASEAN, prontidaun hetan avaliasaun liuhosi pilár tolu Komunidade ASEAN: Polítiku-Seguransa, Ekonómiku, no Sosiu-Kulturál.

Timor-Leste kumpre ona,  prenxe maioria kritériu tuir Roteiru Membru ASEAN, liuliu iha koordenasaun institusionál no aliñamentu ho prinsípiu ASEAN.  Aborda instrumentu ekonómiku prinsipál, liuliu akordu Investimentu Komprensivu ASEAN (ACIA) no ninia protokolu haat, ne’ebé foin lalais aprova ho unanimidade iha Parlamentu Nasionál. Reforsa mekanizmu koordenasaun nasionál, ne’ebé lidera husi Ministériu Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun (MNEK), no hetan apoiu husi grupu traballu interministeriál ne’ebé prezide hosi Primeiru-Ministru. Partisipa nu’udár observadór iha enkontru boot ASEAN dezde 2022, harii kapasidade institusionál no familiaridade rejionál.” Tenik komunikadu ne’e.

Azenda ofisiál Simeira ASEAN bá dala-47

Ajenda durante loron haat hahú hosi loron 24 to’o loron 28 fulan-Outubru iha Simeira ASEAN bá dala-47 mak hanesan;

  • Loron 24 fulan-Outubru, Primeiru-Ministru ho delegasaun sai hosi Dili ho Aero Dili diretamente bá Malázia.
  • Iha loron 25 fulan-Outubru, Primeiru-Ministru sei partisipa iha serimónia abertura ba Simeira ASEAN ba dala-47 no Simeira sira ne’ebé iha relasaun.
  • Partisipa Serimónia Aprezentasaun Prémiu ASEAN nian no mós Asina Deklarasaun kona-bá Admisaun Timor-Leste bá ASEAN.
  • Partsipa Plenária Simeira ASEAN bá dala-47, Serimónia Entrega Protokolu da-ruak ba Alterasaun Akordu Komérsiu sasán ASEAN nian (ATIGA).
  • Partisipa Retiru Simeira ASEAN bá dala-47.
  • Partisipa iha Simeira ASEAN Japaun ba dala-28.
  • Enkontru Líder sira Komunidade Zero-Emisaun Ázia nian (AZEC) bá dala-3.
  • Partisipa Simeira ASEAN – Índia bá dala-22.
  • Partisipa Simeira ASEAN – Estadus Unidus bá dala-13.
  • Iha loron 27 fulan-Outubru, Primeiru-Ministru sei partisipa iha serimónia sira mak hanesan: Enkontru Bilaterál ho Diretora Jerente Fundu Monetáriu Internasionál. Partisipa Simeira ASEAN bá dala 26 – Repúblika Koreia (ROK).
  • Sei iha resepsaun almosu nu’udár selebrasaun Admisaun Timor-Leste hanesan Membru ASEAN bá dala-11 ne’ebé organiza hosi Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão.
  • Partisipa Simeira Ázia Leste (EAS) bá dala-20.
  • Partisipa Simeira ASEAN bá dala 15 – Nasoins Unidas (ONU).
  • Jantar Gala ne’ebé organiza hosi Honorável Dato’ Seri Anwar Ibrahim, Primeiru-Ministru Malázia nian, no Dato’ Seri Dr. Wan Azizah Wan Ismail, Espoza hosi Primeiru-Ministru.
  • Iha loron 28 fulan-Outubru, Primeiru-Ministru sei partisipa iha Enkontru Bilaterál ho Honorável Christopher Luxon, Primeiru-Ministru Nova Zelándia nian.
  • Partisipa Simeira ASEAN-Xina bá dala-28.
  • Partisipa ASEAN – Simeira Líder Komemorativu Nova Zelándia nian.
  • Partisipa Simeira ASEAN – Austrália ba dala-5.
  • Partisipa Serimónia Enseramentu bá Simeira ASEAN bá dala-47 no Simeira sira ne’ebé iha relasaun no Entrega Prezidénsia ASEAN nian bá Filipina.
  • Sei iha Jantar ho Universiti Kebangsaan Malázia.
  • Iha loron 29 fulan-Outubru, Primeiru-Ministru sei partisipa iha palestra 2025 ne’ebé hato’o hosi Ministru Negósiu Estranjeiru Tuanku Muhriz ho tema “Timor-Leste nia Adezaun bá ASEAN: Aktu Solidariedade iha Mundu Fraturadu”.
  • Ikus-liu Primeiru-Ministru ho delegasaun sei fila hikas mai Timor-Leste.

Reportajen Ekipa Rafa.tl

Written by: RafaFM

Rate it

Sé maka ita

Harii husi Nilton no Akita durante tempu susar sira hafoin referendu, Rádiu Rafa mosu nu’udar símbolu esperansa no rekonstrusaun iha Timor-Leste. Ida-ne’e maka estasaun rádiu dahuluk ne’ebé mosu hafoin independénsia, halibur foin-sa’e sira, habelar ksolok, no fó lian ba jerasaun foun, maski bainhira barak sei hela iha uma ne’ebé halo ho ahu-ruin hafoin destruisaun ne’ebé kauza hosi violénsia ne’ebé mosu hafoin referendu 1999, iha ne’ebé timoroan sira vota atu haketak hosi Indonézia no harii nasaun ida ne’ebé independente no livre.

Kontaktu sira
error: Content is protected !!